Trong bối cảnh giáo dục Việt Nam đang có những chuyển biến mạnh mẽ, việc hiểu rõ quyền của học sinh và các quy định mới về thi tốt nghiệp trung học phổ thông (THPT) trở nên cực kỳ quan trọng. Với sự ra đời của Luật Giáo dục 2019 và Thông tư 24/2024/TT-BGDĐT về quy chế thi tốt nghiệp THPT, hệ thống giáo dục Việt Nam đã có những thay đổi căn bản nhằm bảo vệ quyền lợi học sinh và nâng cao chất lượng giáo dục.
Bài viết này sẽ phân tích chi tiết các quyền cơ bản của học sinh theo Luật Giáo dục 2019, những thay đổi quan trọng trong quy chế thi tốt nghiệp THPT từ năm 2025, và các vấn đề pháp lý mà học sinh, phụ huynh cần lưu ý để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình.
1. Quyền Cơ Bản của Học Sinh Theo Luật Giáo Dục 2019
Luật Giáo dục 2019, có hiệu lực từ ngày 1 tháng 7 năm 2020, đã thiết lập một khung pháp lý toàn diện để bảo vệ quyền lợi của người học [1]. Điều 81 của Luật này quy định rõ ràng 10 quyền cơ bản mà mọi học sinh đều được hưởng, tạo nên một hệ thống bảo vệ pháp lý vững chắc cho giáo dục Việt Nam.
Quyền đầu tiên và quan trọng nhất là quyền được giáo dục, học tập để phát triển toàn diện và phát huy tối đa tiềm năng của bản thân. Đây không chỉ là một quyền mà còn là nghĩa vụ của mọi công dân Việt Nam theo Hiến pháp 2013. Quyền này đảm bảo rằng mọi học sinh, bất kể hoàn cảnh gia đình, địa vị xã hội hay khả năng kinh tế, đều có cơ hội tiếp cận giáo dục chất lượng.
Quyền được tôn trọng và bình đẳng về cơ hội giáo dục là nền tảng của một xã hội công bằng. Luật Giáo dục 2019 khẳng định rằng học sinh có quyền được đối xử bình đẳng, không phân biệt giới tính, dân tộc, tôn giáo hay hoàn cảnh kinh tế. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh Việt Nam là một quốc gia đa dân tộc với sự đa dạng về văn hóa và tôn giáo.
Một trong những quyền tiến bộ nhất của Luật Giáo dục 2019 là quyền học vượt lớp, học rút ngắn thời gian thực hiện chương trình. Quyền này cho phép những học sinh có năng lực xuất sắc có thể phát triển theo tốc độ phù hợp với khả năng của mình, không bị ràng buộc bởi khung chương trình cứng nhắc. Ngược lại, học sinh cũng có quyền học ở độ tuổi cao hơn tuổi quy định, học kéo dài thời gian, hoặc học lưu ban khi cần thiết.
Quyền được học tập trong môi trường giáo dục an toàn, lành mạnh là một trong những quy định quan trọng nhất, đặc biệt trong bối cảnh hiện nay khi vấn đề bạo lực học đường và an toàn trường học đang được xã hội quan tâm. Luật yêu cầu các cơ sở giáo dục phải đảm bảo môi trường học tập không chỉ về mặt vật chất mà còn về mặt tinh thần, tâm lý.
Quyền được cấp văn bằng, chứng chỉ sau khi hoàn thành chương trình giáo dục theo quy định là cơ sở pháp lý để học sinh yêu cầu cơ sở giáo dục thực hiện đúng các thủ tục hành chính. Điều này đặc biệt quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi của học sinh khi có tranh chấp về kết quả học tập hoặc tốt nghiệp.
Quyền được sử dụng cơ sở vật chất, thư viện, trang thiết bị phục vụ học tập đảm bảo rằng học sinh có thể tiếp cận đầy đủ các nguồn lực giáo dục mà nhà trường cung cấp. Quyền này cũng bao gồm việc sử dụng các phương tiện phục vụ hoạt động văn hóa, thể dục, thể thao.
Đặc biệt, Luật Giáo dục 2019 còn quy định quyền được trực tiếp hoặc thông qua đại diện hợp pháp kiến nghị với cơ sở giáo dục. Đây là một quyền dân chủ quan trọng, cho phép học sinh tham gia vào việc xây dựng và cải thiện chất lượng giáo dục, đồng thời bảo vệ quyền lợi của chính mình và của cộng đồng học sinh.
2. Quy Chế Thi Tốt Nghiệp THPT 2025: Những Thay Đổi Đột Phá
Thông tư 24/2024/TT-BGDĐT về quy chế thi tốt nghiệp trung học phổ thông, có hiệu lực từ ngày 8 tháng 2 năm 2025, đã mang đến những thay đổi căn bản trong cách thức tổ chức kỳ thi quan trọng nhất của học sinh THPT [2]. Những thay đổi này không chỉ ảnh hưởng đến cách thức thi cử mà còn tác động sâu sắc đến quyền và nghĩa vụ của học sinh.
Thay đổi đầu tiên và quan trọng nhất là việc giảm số buổi thi từ 5 xuống còn 3 buổi. Cụ thể, kỳ thi tốt nghiệp THPT từ năm 2025 sẽ được tổ chức thành 3 buổi thi: một buổi thi môn Ngữ văn, một buổi thi môn Toán và một buổi tổ chức bài thi tự chọn. Điều này có nghĩa là thí sinh sẽ giảm được áp lực thi cử và có thêm thời gian chuẩn bị cho các môn thi quan trọng.
Ngoại ngữ không còn là môn thi bắt buộc – đây là một thay đổi mang tính cách mạng trong hệ thống giáo dục Việt Nam. Thí sinh có thể lựa chọn ngoại ngữ làm một trong hai môn thi tự chọn, hoặc có thể chọn các môn khác phù hợp với định hướng nghề nghiệp và sở thích cá nhân. Điều này thể hiện xu hướng cá nhân hóa giáo dục và tôn trọng sự đa dạng trong năng lực và sở thích của học sinh.
Về mặt pháp lý, những thay đổi này có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ quyền tự chủ học tập của học sinh. Theo Điều 81 Luật Giáo dục 2019, học sinh có quyền được phát triển tài năng, năng khiếu, sáng tạo. Việc cho phép học sinh tự chọn môn thi phù hợp với năng lực và định hướng nghề nghiệp chính là thể hiện cụ thể của quyền này.
Quy định về bảo mật đề thi cũng được thắt chặt hơn. Đề thi và đáp án chưa công khai được phân loại là bí mật nhà nước độ “Tối mật”. Thời hạn bảo vệ bí mật khác nhau đối với đề thi tự luận và trắc nghiệm, trong đó đề thi tự luận chỉ được giải mật khi hết hai phần ba thời gian làm bài, còn đề thi trắc nghiệm được giải mật khi hết thời gian làm bài của buổi thi.
Điều này có ý nghĩa pháp lý quan trọng: mọi hành vi tiết lộ, mua bán, trao đổi thông tin về đề thi đều có thể bị xử lý theo Luật An ninh quốc gia và các quy định về bảo vệ bí mật nhà nước. Học sinh và phụ huynh cần hiểu rõ điều này để tránh vi phạm pháp luật một cách vô ý.
Quy định chấm thi cũng được chuẩn hóa nghiêm ngặt hơn. Bài thi được chấm theo thang điểm 10, với điểm lẻ của tổng điểm toàn bài được làm tròn đến hai chữ số thập phân. Việc chấm thi phải tuân thủ hướng dẫn chấm thi, đáp án và thang điểm do Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành. Điều này đảm bảo tính công bằng, minh bạch trong việc đánh giá kết quả học tập của học sinh.
Từ góc độ pháp lý, những quy định này tạo ra cơ sở pháp lý vững chắc cho học sinh khiếu nại, tố cáo khi có sai sót trong quá trình chấm thi. Học sinh có quyền yêu cầu phúc khảo bài thi theo đúng quy trình, và cơ quan có thẩm quyền phải giải quyết khiếu nại một cách công bằng, khách quan.
3. Các Vấn Đề Pháp Lý Thường Gặp và Cách Bảo Vệ Quyền Lợi
Trong thực tế, việc thực hiện các quyền của học sinh và tuân thủ quy chế thi cử không phải lúc nào cũng diễn ra suôn sẻ. Học sinh và phụ huynh thường gặp phải nhiều vấn đề pháp lý cần được giải quyết một cách thích hợp để bảo vệ quyền lợi hợp pháp.
Vấn đề tranh chấp về kết quả thi và điểm số là một trong những vấn đề phổ biến nhất. Theo quy định tại Điều 81 Luật Giáo dục 2019, học sinh có quyền được cung cấp đầy đủ thông tin về việc học tập và rèn luyện của mình [3]. Điều này bao gồm quyền được biết chi tiết về cách thức chấm thi, tiêu chí đánh giá và có quyền yêu cầu giải thích khi có nghi ngờ về kết quả.
Khi phát hiện sai sót trong kết quả thi, học sinh có quyền nộp đơn phúc khảo theo đúng quy trình được quy định trong Thông tư 24/2024/TT-BGDĐT. Quá trình phúc khảo phải được thực hiện một cách minh bạch, công bằng và có sự giám sát của các cơ quan có thẩm quyền. Nếu kết quả phúc khảo vẫn không thỏa đáng, học sinh có quyền khiếu nại lên cấp cao hơn theo quy định của Luật Khiếu nại 2011.
Vấn đề vi phạm quyền được học tập trong môi trường an toàn cũng đang được quan tâm đặc biệt. Luật Giáo dục 2019 quy định rõ ràng rằng học sinh có quyền được học tập trong môi trường giáo dục an toàn, lành mạnh. Điều này không chỉ bao gồm an toàn về mặt vật lý mà còn cả an toàn tinh thần, tâm lý.
Khi gặp phải các hình thức bạo lực học đường, quấy rối, hoặc các hành vi ảnh hưởng đến môi trường học tập, học sinh có quyền báo cáo với nhà trường và yêu cầu được bảo vệ. Nếu nhà trường không có biện pháp xử lý thích hợp, học sinh và phụ huynh có thể khiếu nại lên Sở Giáo dục và Đào tạo hoặc các cơ quan có thẩm quyền khác.
Vấn đề phân biệt đối xử trong giáo dục là một vi phạm nghiêm trọng đối với quyền bình đẳng của học sinh. Theo Điều 81 Luật Giáo dục 2019, học sinh có quyền được tôn trọng và bình đẳng về cơ hội giáo dục. Mọi hình thức phân biệt đối xử dựa trên giới tính, dân tộc, tôn giáo, hoàn cảnh kinh tế đều bị nghiêm cấm.
Học sinh có thể gặp phải tình trạng phân biệt đối xử trong việc tiếp cận các hoạt động giáo dục, sử dụng cơ sở vật chất, hoặc trong cách đối xử của giáo viên. Trong những trường hợp này, học sinh có quyền khiếu nại và yêu cầu được đối xử công bằng. Các cơ quan quản lý giáo dục có trách nhiệm điều tra và xử lý nghiêm minh các vi phạm này.
Vấn đề về học phí và các khoản thu cũng thường xuyên phát sinh tranh chấp. Mặc dù Luật Giáo dục 2019 quy định về việc thu học phí hợp lý, nhưng trong thực tế, nhiều trường hợp thu sai quy định hoặc thu các khoản phí không được phép vẫn xảy ra.
Học sinh và phụ huynh có quyền yêu cầu nhà trường công khai minh bạch về các khoản thu và từ chối đóng các khoản phí không đúng quy định. Khi có tranh chấp về học phí, có thể khiếu nại lên Sở Giáo dục và Đào tạo hoặc cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền để được giải quyết.
4. Hướng Dẫn Thực Hiện Quyền và Nghĩa Vụ Của Học Sinh
Việc hiểu rõ quyền của mình chỉ là bước đầu tiên, quan trọng hơn là biết cách thực hiện những quyền đó một cách hiệu quả và đúng pháp luật. Đồng thời, học sinh cũng cần nhận thức đầy đủ về các nghĩa vụ của mình để tạo nên một môi trường giáo dục tích cực và phát triển.
Thực hiện quyền được thông tin và tham gia là một trong những quyền cơ bản nhất mà học sinh cần biết cách sử dụng. Theo Luật Giáo dục 2019, học sinh có quyền được cung cấp đầy đủ thông tin về việc học tập, rèn luyện và có quyền kiến nghị với cơ sở giáo dục [4]. Để thực hiện quyền này, học sinh cần:
Chủ động tìm hiểu và yêu cầu nhà trường cung cấp thông tin về chương trình học, quy chế đánh giá, các hoạt động giáo dục. Học sinh có quyền yêu cầu được giải thích rõ ràng về các quy định, tiêu chí đánh giá và phương pháp giảng dạy. Khi có ý kiến đóng góp hoặc kiến nghị, học sinh nên thực hiện thông qua các kênh chính thức như hội học sinh, ban đại diện lớp, hoặc gửi đơn trực tiếp đến ban giám hiệu.
Thực hiện quyền học tập linh hoạt theo năng lực cá nhân là một trong những điểm mới của Luật Giáo dục 2019. Học sinh có quyền học vượt lớp, học rút ngắn thời gian, hoặc học kéo dài thời gian tùy theo khả năng và hoàn cảnh cụ thể. Để thực hiện quyền này, học sinh cần:
Tìm hiểu kỹ các quy định về học vượt lớp, học rút ngắn thời gian của nhà trường và của Bộ Giáo dục và Đào tạo. Chuẩn bị đầy đủ hồ sơ, bao gồm kết quả học tập xuất sắc, đánh giá của giáo viên và sự đồng ý của phụ huynh. Thực hiện đúng quy trình đăng ký và tham gia các kỳ thi đánh giá năng lực theo quy định.
Thực hiện quyền khiếu nại và tố cáo khi quyền lợi bị vi phạm đòi hỏi học sinh phải hiểu rõ quy trình và có kỹ năng thực hiện phù hợp. Khi gặp phải vi phạm quyền lợi, học sinh cần:
Thu thập đầy đủ bằng chứng về vi phạm, bao gồm tài liệu, chứng từ, lời khai của nhân chứng. Nộp đơn khiếu nại theo đúng thủ tục, trình tự quy định trong Luật Khiếu nại 2011. Theo dõi quá trình giải quyết và yêu cầu được thông báo kết quả xử lý. Nếu không hài lòng với kết quả giải quyết ở cấp dưới, có thể khiếu nại lên cấp cao hơn hoặc khởi kiện ra tòa án nếu cần thiết.
Về nghĩa vụ của học sinh, Luật Giáo dục 2019 cũng quy định rõ ràng các trách nhiệm mà học sinh cần thực hiện. Học sinh có nghĩa vụ học tập đầy đủ theo chương trình, tham gia đầy đủ các hoạt động giáo dục do nhà trường tổ chức. Đồng thời, học sinh phải tôn trọng nhà giáo, cán bộ và nhân viên của cơ sở giáo dục, tôn trọng bạn học và mọi người xung quanh.
Học sinh cũng có nghĩa vụ bảo vệ tài sản của nhà trường, giữ gìn trật tự, an toàn trong cơ sở giáo dục và tham gia các hoạt động bảo vệ môi trường, phòng chống tệ nạn xã hội. Việc thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ này không chỉ là yêu cầu pháp lý mà còn góp phần tạo nên môi trường giáo dục tích cực, phát triển.
Đặc biệt, trong bối cảnh quy chế thi tốt nghiệp THPT có nhiều thay đổi, học sinh cần chủ động tìm hiểu và chuẩn bị kỹ lưỡng cho kỳ thi. Việc hiểu rõ quy chế thi, các quy định về bảo mật, quy trình phúc khảo sẽ giúp học sinh bảo vệ quyền lợi của mình một cách hiệu quả nhất.
5. Kết Luận và Khuyến Nghị
Sự ra đời của Luật Giáo dục 2019 và Thông tư 24/2024/TT-BGDĐT về quy chế thi tốt nghiệp THPT đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc hiện đại hóa hệ thống giáo dục Việt Nam. Những thay đổi này không chỉ tạo ra khung pháp lý vững chắc để bảo vệ quyền lợi học sinh mà còn thể hiện xu hướng cá nhân hóa giáo dục, tôn trọng sự đa dạng trong năng lực và sở thích của từng cá nhân.
Đối với học sinh và phụ huynh, việc nắm vững các quyền cơ bản theo Luật Giáo dục 2019 là điều kiện tiên quyết để có thể bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình. Đặc biệt, trong bối cảnh quy chế thi tốt nghiệp THPT có những thay đổi căn bản, việc hiểu rõ các quy định mới sẽ giúp học sinh chuẩn bị tốt hơn cho kỳ thi quan trọng này.
Những thay đổi trong quy chế thi tốt nghiệp THPT 2025, từ việc giảm số buổi thi, cho phép tự chọn môn thi, đến việc thắt chặt quy định bảo mật, đều hướng tới mục tiêu tạo ra một kỳ thi công bằng, minh bạch và phù hợp với năng lực của học sinh. Điều này thể hiện sự tiến bộ trong tư duy giáo dục, từ việc đánh giá thống nhất sang đánh giá đa dạng, phù hợp với từng cá nhân.
Đối với các cơ sở giáo dục, việc thực hiện đúng và đầy đủ các quy định của Luật Giáo dục 2019 không chỉ là nghĩa vụ pháp lý mà còn là trách nhiệm đạo đức đối với sự phát triển của thế hệ trẻ. Các nhà trường cần xây dựng các quy chế nội bộ phù hợp với luật pháp, tạo ra môi trường giáo dục thực sự an toàn, lành mạnh và phát triển.
Khuyến nghị cụ thể:
Học sinh và phụ huynh nên chủ động tìm hiểu các quy định pháp luật về giáo dục, đặc biệt là các quyền và nghĩa vụ được quy định trong Luật Giáo dục 2019. Việc hiểu rõ pháp luật sẽ giúp bảo vệ quyền lợi một cách hiệu quả nhất.
Các cơ sở giáo dục cần tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật về giáo dục đến học sinh, phụ huynh và đội ngũ giáo viên. Đồng thời, cần xây dựng các kênh tiếp nhận và xử lý khiếu nại, tố cáo một cách minh bạch, hiệu quả.
Cơ quan quản lý nhà nước về giáo dục cần tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra việc thực hiện pháp luật tại các cơ sở giáo dục, xử lý nghiêm minh các vi phạm để đảm bảo quyền lợi học sinh được bảo vệ thực sự.
Cuối cùng, việc xây dựng một hệ thống giáo dục công bằng, chất lượng cao đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà nước, nhà trường, gia đình và xã hội. Chỉ khi tất cả các bên cùng hiểu rõ và thực hiện đúng các quy định pháp luật, quyền lợi của học sinh mới được bảo vệ một cách toàn diện và hiệu quả.
Tài Liệu Tham Khảo
[1] Luật Giáo dục số 43/2019/QH14 ngày 14 tháng 6 năm 2019. Thư viện Pháp luật. https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Giao-duc/Luat-giao-duc-2019-367665.aspx
[2] Thông tư 24/2024/TT-BGDĐT về Quy chế thi tốt nghiệp trung học phổ thông. Thư viện Pháp luật. https://thuvienphapluat.vn/phap-luat/quy-che-thi-tot-nghiep-thpt-2025-theo-thong-tu-242024-the-nao-tai-ve-quy-che-thi-tot-nghiep-thpt-20-193603.html
[3] Người học là ai? Nhiệm vụ, quyền của người học theo Luật Giáo dục. Thư viện Pháp luật. https://thuvienphapluat.vn/chinh-sach-phap-luat-moi/vn/ho-tro-phap-luat/tu-van-phap-luat/42496/nguoi-hoc-la-ai-nhiem-vu-quyen-cua-nguoi-hoc-theo-luat-giao-duc
[4] Phương án thi tốt nghiệp THPT từ năm 2025. Xây dựng Chính sách, Pháp luật – Cổng Thông tin điện tử Chính phủ. https://xaydungchinhsach.chinhphu.vn/cong-bo-phuong-an-thi-tot-nghiep-thpt-tu-nam-2025-119231129112222933.htm
Bài viết này được biên soạn dựa trên các văn bản pháp luật hiện hành và có tính chất tham khảo. Để có thông tin chính xác nhất, độc giả nên tham khảo trực tiếp các văn bản pháp luật gốc hoặc tư vấn với các chuyên gia pháp lý.